Αθανάσιος Διάκος
Άγιος και εθνομάρτυρας
Μία από της ηρωικότερές μορφές του 1ου χρόνου της ελληνικής επανάστασης του 1821.
Το πραγματικό του όνομα ήταν Αθανάσιος- Νικόλαος Γραμματικός ή Μασσαβέτας. Πατέρας του ήταν ο Νικόλαος Γραμματικός και παππούς του ο κλέφτης Αθανάσιος Γραμματικός.
Σαν τόπος γέννησης αναφέρεται η Άνω Μουσουνίτσα – σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Γκούρα ή η Αρτοτίνα στον Δήμο Κροκυλείου -σύμφωνα με τον πρώτο βιογράφο του τον Ρόδιο. Υπάρχει μακροχρόνια διαμάχη ανάμεσα στα δύο χωριά που διεκδικούν την καταγωγή του.
Έχοντας έφεση στην θρησκεία στάλθηκε από την μητέρα του όταν ήταν 12 ετών στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου στην Αρτοτίνα Φωκίδας για εκπαιδευτικούς λόγους. Έγινε μοναχός σε ηλικία 17 ετών και λόγω της αφοσίωσης του στην χριστιανική πίστη πολύ γρήγορα διάκος.
Ο Αθανάσιος Διάκος υπήρξε ένας νέος άνδρας εξαιρετικής ομορφιάς και επιπλέον καλλίφωνος. Η λαϊκή παράδοση αναφέρει ότι όταν ήταν μοναχός ,ένας τούρκος πασάς με τα στρατεύματά του πήγε στο μοναστήρι και εντυπωσιάστηκε από την εμφάνιση του νεαρού μοναχού. Ο Διάκος προσβλήθηκε από όσα άκουσε από τον τούρκο πασά και επάνω σε καυγά τον σκότωσε. Έτσι αναγκάστηκε να ανέβει στα βουνά και να γίνει κλέφτης.
Αρχικά είναι υπό την εξουσία καπετάνιων της Ρούμελης και διακρίνεται στις συγκρούσεις με τους τούρκους. Στα χρόνια που ακολουθούν μέχρι την επανάσταση του 1821 ο Αθανάσιος Διάκος έχει δική του ομάδα κλεφτών και έχει γίνει μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
Στις 27 Μαρτίου 1821 κηρύσσει την επανάσταση στην Ανατολική Στερεά στην Μονή του Οσίου Λουκά ,αμέσως μετά κατορθώνει να συγκεντρώσει 5.000 χωρικούς και 30 Μαρτίου ελευθερώνει την Λειβαδιά,31 Μαρτίου καταλαμβάνει την Αταλάντη και την 1 Απριλίου την Θήβα ενώ αργότερα καταλαμβάνει το ισχυρό φρούριο της Μπουδουνίτσας. Προσπαθεί να καταλάβει την Λαμία, διοικητικό κέντρο της περιοχής, χωρίς επιτυχία γιατί οι ντόπιοι οπλαρχηγοί αρνούνται να βοηθήσουν επειδή θεωρούν άκαιρη την επανάσταση.
Οι Οθωμανοί θορυβούνται με τις επιτυχίες αυτές και για να κατασταλεί η επανάσταση στην Ρούμελη ο Χουρσίτ πασάς με εντολή του σουλτάνου στέλνει τους καλύτερους διοικητές του, Ομέρ Βρυώνη και Κιοσέ Μεχμέτ με 8.000 πεζούς και 1.000 τούρκους ιππείς . Η εντολή που είχαν ήταν αφού καταστείλουν τη επανάσταση στην Ρούμελη να προχωρήσουν προς την Πελοπόννησο για να σταματήσουν την πολιορκία της Τριπολιτσάς.
Αλαμάνα ,οι Θερμοπύλες της επανάστασης-23 Απριλίου 1821-
Ο Διάκος με το απόσπασμά του ,ενισχυμένο με τους Πανουργιά και Δυοβουνιώτη αποφασίζουν να σταματήσουν τη τούρκικη προέλαση στην Ρούμελη, αμυνόμενοι κοντά στις Θερμοπύλες.
Η συνολική τους δύναμη ήταν 1.500 άνδρες οι οποίοι χωρίστηκαν σε τρία τρήματα. Το πρώτο τμήμα με επικεφαλής τον Δυοβουνιώτη θα υπερασπιζόταν την γέφυρα του Γοργοπόταμου, το δεύτερο με τον Πανουργιά τα ύψη της Χαλκωμάτας και το τελευταίο με τον Διάκο την γέφυρα της Αλαμάνας στον Σπερχειό ποταμό (τρία χιλ. δυτικά των Θερμοπυλών).
Η τούρκοι διαιρούν γρήγορα τις δυνάμεις τους .Η επίθεση στο απόσπασμα του Δυοβουνιώτη οδηγεί τους επαναστάτες σε οπισθοχώρηση. Το τμήμα του οποίου επικεφαλής ήταν ο Πανουργιάς μετά από τον σοβαρό τραυματισμό του, υποχωρεί και αυτό. Εν το μεταξύ η κύρια δύναμη των τούρκων έχει επιτεθεί στον Διάκο, και η δύναμη αυτή τώρα μεγαλώνει γιατί συγκεντρώνονται στην Αλαμάνα όλες οι τούρκικες δυνάμεις.
Βλέποντας ότι πλέον ήταν ζήτημα χρόνου να τους κατακλύσουν οι δυνάμεις των τούρκων, ο Μπούσγος που πολεμά μαζί με τον Διάκο προτείνει να υποχωρήσουν. Ο Διάκος επιλέγει να παραμείνει στην θέση του λέγοντας « ο Διάκος δεν φεύγει ,ούτε εγκαταλείπει τους συντρόφους του» και μαζί του μένουν 48 παλικάρια σε μια απέλπιδα μάχη σώμα με σώμα. Σοβαρά τραυματισμένος στον δεξί του ώμο συλλαμβάνεται. Οι συναγωνιστές του Καλύβας και Μπακογιάννης ορμούν με τα ξίφη τους να τον σώσουν και σκοτώνονται δίπλα του.
Μεταφέρεται από τους τούρκους στην Λαμία. Ο Ομέρ Βρυώνης τον γνωρίζει από παλιά και τον εκτιμά πολύ. Του προτείνει να τον κάνει ανώτερο αξιωματικό στον οθωμανικό στρατό, αν αλλάξει την πίστη του και ασπαστεί το Ισλάμ. Ο Διάκος αρνείται λέγοντας « Εγώ Γραικός εγεννήθηκα , Γραικός θε να αποθάνω. Ο Ομέρ Βρυώνης (ελληνικής καταγωγής) δείχνει συμπάθεια αλλά οι υπόλοιποι τούρκοι μπέηδες επιμένουν για την παραδειγματική του τιμωρία.
Η απόφαση για την θανάτωση του Διάκου έρχεται από τον Κιοσέ -Μεχμέτ ιεραρχικά ανώτερο του Ομέρ Βρυώνη. Την επόμενη ημέρα, 24 Απριλίου 1821 ,ο Αθανάσιος Διάκος βρίσκει φρικτό μαρτυρικό θάνατο. Αφού τον βασάνισαν τον σούβλισαν ζωντανό. Δίνουν εντολή και ένας τούρκος περνά την σούβλα μέσα από το σώμα του και χωρίς να πειράξει ζωτικά όργανα τρυπά το έντερο και το διάφραγμα και περνά ανάμεσα στα σπλάχνα και στον πνεύμονα και βγάζει το σουβλί από τον ώμο. Τον στήνουν όρθιο για να τον καίει ο ήλιος και γύρω του σε πασσάλους καρφώνουν τα κεφάλια των συντρόφων του να τα βλέπει. Αντέχει το φρικτό βασανιστήριο βρίζοντας τους τούρκους και επαινώντας τους Έλληνες. Κάποιος τον πυροβολεί από μακριά προσπαθώντας να τον σκοτώσει και να δώσει τέλος στο μαρτύριο του αλλά αποτυγχάνει δίνοντας του ακόμα μια πληγή. Ο Κιοσέ Μεχμέτ δίνει εντολή να τον βάλουν στη φωτιά. Ήταν 33 ετών.
Ο Αθανάσιος Διάκος αντιμετώπισε τον μαρτυρικό του θάνατο με θάρρος. Ένα παράπονο βγαίνει μόνο από τα χείλη του ,προβλέποντας την ανάσταση της πατρίδας. « Για δες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει, τώρα που ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι».
Λέγεται ότι στράφηκε προς τους Αλβανούς και τους είπε « Δεν βρίσκεται από σας κανένα παλληκάρι να με σκοτώσει με πιστόλα και να με γλυτώσει από τους Χαλδούπηδες; » Οι τούρκοι πέταξαν το λείψανο του σε χαντάκι όπου έπεφταν τα απόβλητα της πόλης . Οι χριστιανοί βγήκαν κρυφά την νύχτα και έθαψαν το σώμα του χωρίς να τοποθετήσουν στο μνήμα του σταυρό από φόβο . Ο χώρος όπου είχε θαφτεί ο Διάκος ήταν λησμονημένος χρόνια μέχρι που τον ανακάλυψε ο αντισυνταγματάρχης Ρούβαλης το 1881, περισυνελλέγησαν τα οστά του και τοποθετήθηκαν σε μνήμα στον τόπο μαρτυρίου του. Ο ελληνικός στρατός του απένειμε τιμητικά τον βαθμό του Στρατηγού.
Ο θάνατος του Διάκου έναν μόλις μήνα μετά την έναρξη της επανάστασης των σκλαβωμένων Ελλήνων είναι μεγάλο πλήγμα.
Η ηρωική μορφή του έγινε έμπνευση για καλλιτέχνες εντός και εκτός Ελλάδας. Η πρώτη προσωπογραφία του έγινε από τον Ε.Δημίδη (Παρίση 1841) και σ’ αυτήν βασίζονται τα νεότερα έργα. Αναφέρουμε κάποια από αυτά. Δ.Τσόκος προσωπογραφία το 1861,με εντολή της κυβέρνησης, απεικόνιση της μάχης της Αλαμάνας από τον Δ.Ζωγράφο και με οδηγίες του Ι.Μακρυγιάννη το 1836-1839,Ηλ.Ησαϊα 1839 Ιταλία λιθογραφίες,Peter Hess ‘’ Ο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρήτας εις την μάχην ‘’ ,Βρυζάκης ‘’Η Ελλάς συνάγουσα τα τέκνα της ‘’ 1858, Ζαμπέλιος η τραγωδία ‘Αθανάσιος Διάκος’,Δ.Μπρούχος ‘Αθανάσιος Διάκος Αδούλωτος σταυραετός Ηρωικό ορατόριο’ 2015 , Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, Παρθένης, Φώτης Κόντογλου, Μποστ, Σ .Χρηστίδης, Νείρος ,Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Κωστής Παλαμάς……………
Ο αδριάντας του στήθηκε στην Λαμία αρχές 20ου αιώνα και είναι έργο του γλύπτη Ι. Καρακατσάνη.
Αδριάντας του Αθανασίου Διάκου βρίσκεται και στην πόλη που τον γέννησε την Μουσουνίτσα Φωκίδας, που προς τιμήν του άλλαξε το όνομά της και πήρε το δικό του.
Ο Αθανάσιος Διάκος έγινε θρύλος για τον λαό.
‘’ Καρδιά, παιδιά μου, φώναξε, παιδιά, μη φοβηθείτε
Ανδρεία, ωσάν Έλληνες, ωσάν Γραικοί σταθείτε’’.
Εκείνοι εφοβήθησαν κι εσκόρπισαν στους λόγκους.
Έμειν’ ο Διάκος στη φωτιά με δεκαοχτώ λεβέντες,
Τρεις ώρες επολέμαε με δεκαοχτώ χιλιάδες,
Σχίστηκε το τουφέκι του κι εγίνηκε κομμάτια
και το σπαθί του έσυρε και στη φωτιά εμβήκεν.
Έκοψε Τούρκους άπειρους ,κι εφτά Μπουλουκμπασήδες,
Πλην το σπαδί του έσπασεν απάν’ από τη χούφταν.
Κ΄ έπεσ΄ ο Διάκος ζωντανός εις των εχθρών τα χέρια.
Χίλιοι τον πήραν απ΄εμπρός και δυο χιλιάδες πίσω.
Κι Ομέρ Βρυώνης μυστικά στον δρόμο τον ερώτα:
-‘’Γίνεσαι Τούρκος Διάκο μου, τη πίστη σου ν’αλλάξεις ,
να προσκυνάς εις το τζαμί ,την εκκλησιά ν ΄άφήσεις; ‘’
Κ’ εκείνος τ’ αποκρίθηκε και με θυμόν του λέγει:
-‘’Πάτε κι εσείς κ’ η πίστη σας μουρτάτες να χαθείτε.
Εγώ Γραικός γεννήθηκα ,Γραικός θελ’ αποθάνω….
Αν θέλετε χίλια φλωριά και χίλιους μαχμουτιέδες,
μόνον πέντ΄έξι ημερών ζωήν να μου χαρίστε.
Όσον να φθάσ΄ο Οδυσσεύς και ο Θανάσης Βάγιας’’
Σαν τ΄άκουσ΄ο Χαλήλμπεης με δάκρυα φωνάζει:
-Χίλια πουγγιά σας δίνω ΄γω ,κι ακόμα πεντακόσια,
Τον Διάκο να χαλάσετε, τον φοβερό τον κλέφτη,
Ότι θα σβήση την Τουρκιά κι όλο το Δοβλέτι’’
Τον Διάκο τότε πήρανε και στο σουβλί τον βάλαν.
Ολόρθο τον εστήσανε κι αυτός χαμογελούσε.
‘’ Για δες καιρό που διάλεξε ο χάρος να με πάρει,
τώρα π΄ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζ΄ η γη χορτάρι.
Την πίστη τους ,τους ύβριζε, τους έλεγε μουρτάτες
‘’Εμέν΄ αν εσουβλίσετε, ένας Γραικός εχάθη,
Ας είν΄ καλά ο Οδυσσεύς κι ο καπετάν Νικήτας.
Αυτοί θα κάψουν την Τουρκιά κι όλο σας το Δοβλέτι.’’
Δημοτικό
Ο Φώτης Κόντογλου ζωγραφίζει τον Διάκο το 1943 με την μορφή του να θυμίζει βυζαντινό Χριστό ή Ιωάννη Πρόδρομο σε μία κίνηση Αρχαγγέλου. Η τοιχογραφία αυτή βρίσκεται στο Δημαρχείο Αθηνών.
Ο βάναυσος και μαρτυρικός θάνατος του Αθανάσιου Διάκου, αρχικά τρομοκράτησε τους επαναστατημένους Έλληνες. Στην συνέχεια όμως τους όπλισε με θάρρος και δύναμη μεγάλη για να ελευθερώσουν την πατρίδα. Η μορφή του έχει καταγραφή στην μνήμη του λαού σαν μορφή μεγαλομάρτυρα και αγίου.
