Στο λαικό εορτολόγιο η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων έως τα Θεοφάνεια ονομάζεται δωδεκαήμερο. Τρείς μεγάλες εορτές γιορτάζονται εκείνες της μέρες. Τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Φώτα.
Το Δεκέμβριο μαζί με τα Χριστούγεννα έχουμε τις μικρότερες μέρες “τον Δεκέμβρη η μέρα, καλημέρα – καλησπέρα” λέει μια παροιμία. Από τις 22 Δεκεμβρίου, δηλαδή από το χειμερινό ηλιοστάσιο, αρχίζει το βόρειο ημισφαίριο, όπου βρίσκεται και η Ελλάδα, να φωτίζεται περισσότερο και η μέρα μεγαλώνει.
Η γιορτή των γενεθλίων του Χριστού θεσπίστηκε 25 Δεκεμβρίου από τους χριστιανούς και ο εορτασμός της επεκτάθηκε σταδιακά σ’ όλο το Ρωμαικό κράτος, ανατολικό και δυτικό. Ο στόχος ήταν να παραμερίσουν τον Περσικό Θεό Μύθρα, θεό του ήλιου και του φωτός. Η γιορτή αυτή συνδυαζόταν με τα Σατουρνάλια, μια παλιά αγροτική γιορτή, από τις σπουδαιότερες των Ρωμαίων, που γιορταζόταν από τις 17 έως και τις 23 Δεκεμβρίου.
Ο σύνδεσμος του Χριστού με τον ήλιο φανερώνεται και στην υμνογραφία των Χριστουγέννων: “Ανέτειλας Χριστέ εκ Παρθένου, νοητέ Ήλιε της Δικαιοσύνης”. Αρχικά εορταζόταν στις 6 Ιανουαρίου, μαζί με την Βάπτιση. Το έτος 378 μ.χ. για πρώτη φορά γιορτάστηκαν στην Κωνσταντινούπολη τα Χριστούγεννα ως αυτοτελής γιορτή.
Ο κύκλος των εθίμων του Δωδεκαημέρου ανοίγει την παραμονή των Χριστουγέννων και κλείνει τα Θεοφάνεια με τον αγιασμό των υδάτων.
Τα κάλαντα εξιστορούν την γέννηση του Χριστού και ποικίλουν από τόπο σε τόπο.
Τα Χριστούγεννα αποτελούν οικογενειακή γιορτή, που συγκεντρώνει όλα τα μέλη της οικογένειας γύρω από το γιορτινό τραπέζι, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παντού όπου υπάρχει Χριστιανισμός ακόμα και σε ορισμένα μέρη της Κίνας.
Τα έθιμα λίγο – πολύ σε όλο τον Χριστιανικό κόσμο έχουν ομοιότητες, με εξέχουσα θέση το Χριστουγεννιάτικο δένδρο. Στην Ελλάδα, σαν ναυτικός λαός, είχαμε έθιμο το στολισμένο καραβάκι όπως στη Χίο που το περιέφεραν παιδιά λέγοντας τα κάλαντα. Το έλατο είναι νεότερο έθιμο παρμένο από τις βόρειες χώρες.
Άλλα έθιμα είναι το Χριστόψωμο, οι καλικάντζαροι το “Χριστόξυλο” (κλαδιά δένδρων, σύμβολα γονιμότητας, προστασία από βασκανία, ευτυχίας όπως η ελιά), μακροβιότητα. Το δένδρο της ζωής -πάντρεμα της φωτιάς- με χλωρά και ξερά ξύλα. Οι εποχικές πυρές (φανοί) άναβαν και εξακολουθούν να ανάβουν ακόμα και τώρα στην πλατεία κάποιων πόλεων, δημιουργώντας θόρυβο γύρω απ’ αυτές με κουδούνια για να διώξουν το κακό.
Έτσι τελειώνουν τα Χριστούγεννα και περιμένουμε την εορτή της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, με έθιμα λίγο – πολύ παραπλήσια, με πυρήνα πάντα την οικογένεια.
