Ὁ κατὰ τῶν Τούρκων πόλεμος ἡμῶν, μακρὰν τοῦ νὰ στηρίζηται εἰς ἀρχάς τινας δημαγωγικὰς καὶ στασιώδεις ἢ ἰδιωφελεῖς μέρους τινὸς τοῦ σύμπαντος ἑλληνικοῦ ἔθνους σκοπούς, εἶναι πόλεμος ἐθνικός, πόλεμος ἱερός, πόλεμος, τοῦ ὁποίου ἡ μόνη αἰτία εἶναι ἡ ἀνάκτησις τῶν δικαίων τῆς προσωπικῆς ἡμῶν ἐλευθερίας, τῆς ἰδιοκτησίας καὶ τῆς τιμῆς, τὰ ὁποία, ἐνῶ τὴν σήμερον ὅλοι οἱ εὐνομούμενοι καὶ γειτονικοὶ λαοὶ τῆς Εὐρώπης τὰ χαίρουσιν, ἀπὸ ἡμᾶς μόνον ἡ σκληρὰ καὶ ἀπαραδειγμάτιστος τῶν ὀθωμανῶν τυραννία ἐπροσπάθησε μὲ βίαν ν’ ἀφαιρέσῃ καὶ ἐντὸς τοῦ στήθους ἡμῶν νὰ τὰ πνίξῃ.
Διακήρυξις της Εθνικής Συνελεύσεως (απόσπασμα),Επίδαυρος, 15 Ιανουαρίου 1822
Συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 που ουσιαστικά είναι το σημείο γένεσης της νεώτερης Ελλάδας και το πιο σημαντικό γεγονός στη νεώτερη ελληνική ιστορία, γιατί με αυτή δημιουργήθηκε το Ελληνικό Εθνικό Κράτος.
Είναι η πρώτη επανάσταση που κατάφερε να δημιουργήσει ανεξάρτητο εθνικό κράτος στη Νοτιανατολική Μεσόγειο, παίρνοντας τη σκυτάλη από τους εθνικούς συνταγματικούς και κινηματικούς αγώνες της Ιταλίας.
Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων για πολιτική ύπαρξη και ανεξαρτησία κράτησε ζωντανές τις ιδέες του Διαφωτισμού, της Γαλλικής και Αμερικανικής Επανάστασης σε μια εποχή που αυτά έμοιαζαν να τελειώνουν στην Ευρώπη της Ιεράς Συμμαχίας.
Μετά από περίπου δέκα χρόνια πολεμικών, πολιτικών, διπλωματικών και κοινωνικών γεγονότων υψίστης σημασίας που ξεκίνησαν τον Φεβρουάριο του 1821 και διήρκεσαν έως τον Φεβρουάριο του 1830, οι Έλληνες απέκτησαν για πρώτη φορά στη μακραίωνη ιστορία τους, ένα Εθνικό Κράτος με διεθνώς αναγνωρισμένα και συγκεκριμένα Σύνορα, με συγκεκριμένο Όνομα, Εθνικό Ύμνο και Σημαία.
Το πρώτο στην ιστορία ελληνικό εθνικό κράτος ήταν βέβαια μικρό, δεν είχε τη σημερινή του έκταση και περιελάμβανε την Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα στη νοητή γραμμή Αμβρακικού κόλπου – Παγασητικού κόλπου, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, των Κυκλάδων και τις Βόρειες Σποράδες.
Η μεγάλη όμως τομή που έφερε η Ελληνική Επανάσταση είναι ότι οι Έλληνες συνειδητοποιούν την εθνική τους ταυτότητα. Ο Κολοκοτρώνης, η σημαντικότερη μορφή της επανάστασης στα απομνημονεύματά του μας λέει
Η κοινωνία των ανθρώπων ήτον μικρή. Δεν είναι παρά η επανάστασις, όπου εσχέτισεν όλους τους Έλληνες. Ευρίσκοντο άνθρωποι όπου δεν γνώριζαν άλλο χωριό μακράν μίαν ημέρα από το εδικό τους. Την Ζάκυνθον την νόμιζαν ως νομίζομεν τώρα το μακρύτερο μέρος του κόσμου. Η Αμερική μας φαίνεται ως πως τους εφαίνεται αυτών η Ζάκυνθος. Έλεγον: εις την Φραγκιάν.
Η Επανάσταση οργανώθηκε από τη Φιλική Εταιρεία, που σ’ αυτήν συμμετείχαν άτομα από όλες τις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με ελληνικό πληθυσμό. Ξεκίνησε το 1814 από την Οδησσό και μετά το 1818 μετέφερε την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη.
Δημιούργησε τη δική της δυναμική ενώ άλλαξε την κοινωνία που την υποστήριζε και έδωσε άλλο νόημα στον όρο πατρίδα, που μέχρι τότε θεωρούταν ο τόπος γέννησης.
Σύμφωνα με στοιχεία που έχουμε ως προς τον τόπο καταγωγής τους, τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας προέρχονται κατά 37% από την Πελοπόννησο,14% από τη Στερεά Ελλάδα, 11% από την Ήπειρο, 12% από τα νησιά του Ιονίου Πελάγους, 15% από τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους, 5% από την Κωνσταντινούπολη, 6% από τη Θεσσαλία. Ως προς τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες το 52% ήσαν έμποροι, το 13% λόγιοι, δάσκαλοι, σπουδαστές κ.λ.π. 12% προεστοί, 9% στρατιωτικοί, 9% κληρικοί, 3% ναυτικοί, 1% αγρότες, 1% τεχνίτες.
Ο Κολοκοτρώνης λέει στα απομνημονεύματά του για τη Φιλική Εταιρεία
Εμέστωσε και η εταιρεία, η Φιλική Εταιρεία, η οποία εχρησίμευε ως μία σύνοδος οικουμενική της Ελλάδος, πλησίον εις τον ιερέα ήτον ο λαϊκός, καθήμενοι εις ένα σκαμνί πατριάρχης και τζοπάνης, ναύτης και γραμματισμένος, ιατροί και άρρωστοι, κλεφτοκαπηταναίοι προεστοί και έμποροι, η σύνοδος εργάζετο άκοπα· άγιο το χώμα εκείνων που την εξεύρηκαν
Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 1821 ως πόλεμος εθνικός δεν ήταν εύκολος, αλλά ιδιαίτερα σκληρός, με πολλές διακυμάνσεις, με πολλές χιλιάδες θύματα είτε στρατιωτικούς είτε άμαχους και μπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους.
Α. 1821 -1823 Είναι η πιο λαμπρή από άποψη επιτυχιών της ελληνικής επανάστασης, αφού οι επαναστατικές δυνάμεις κατάφεραν να αιφνιδιάσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι η περίοδος της ομοψυχίας και ακόμη της μη έντονης παρέμβασης του ξένου παράγοντα για ποδηγέτηση των επαναστατημένων.
… μᾶλλον δὲ τοὺς κατὰ μέρος πολέμους ἑνώσαντες, ὁμοθυμαδόν ἐκστρατεύσαμεν, ἀποφασίσαντες ἢ νὰ ἐπιτύχωμεν τὸν σκοπόν μας καὶ νὰ διοικηθῶμεν μὲ νόμους δικαίους, ἢ νὰ χαθῶμεν ἐξ ὁλοκλήρου, κρίνοντες ἀνάξιον νὰ ζῶμεν πλέον ἡμεῖς οἱ ἀπόγονοι τοῦ περικλεοῦς ἐκείνου ἔθνους τῶν Ἑλλήνων ὑπὸ δουλείαν τοιαύτην, ἰδίαν μᾶλλον τῶν ἀλόγων ζῴων, παρὰ τῶν λογικῶν ὄντων.
Διακήρυξις της Εθνικής Συνελεύσεως (απόσπασμα),Επίδαυρος, 15 Ιανουαρίου 1822
Β. 1824 – 1827 Είναι η περίοδος που σηματοδοτεί την αναζήτηση της ταυτότητας της επανάστασης, που εκδηλώθηκε με τους εμφυλίους πολέμους, με στρατιωτικές ήττες από τους Οθωμανούς και τους Αιγυπτίους. Είναι η περίοδος που παράλληλα με τον πόλεμο, οι επαναστάτες κάνουν προσπάθειες συγκρότησης του νέου κράτους και των θεσμών που θα το διέπουν.
Δεν συμφωνούσαν όμως όλοι οι Έλληνες για το νέο εθνικό κράτος και τους θεσμούς που έπρεπε να θεσπίσουν. Από τη μια υπήρχαν αντιθέσεις ανάμεσα σε διάφορες περιοχές, από την άλλη οι διάφορες κοινωνικές ομάδες είχαν διαφορετικές επιδιώξεις.
Η μία ήθελε ένα αποκεντρωμένο κράτος, όπου οι ντόπιοι άρχοντες και ο ανώτατος κλήρος θα διατηρούσαν τα προνόμια που είχαν πριν. Η άλλη ήθελε ένα συγκεντρωτικό κράτος με φιλελεύθερους θεσμούς όπως αυτοί που υπήρχαν σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη.
Οι κοινωνικές ομάδες που συμμετείχαν στις πολιτικές εξελίξεις κατά την επανάσταση ήταν τέσσερις.
● Οι προεστοί και ο ανώτατος κλήρος ήταν οι ηγετικές ομάδες σε κάθε επαρχία στην οθωμανική περίοδο. Οι προεστοί ήθελαν να συνεχίσουν να διοικούν και να ελέγχουν τις επαρχίες. Οι πιο ισχυροί από αυτούς θα αποτελούσαν την κεντρική διοίκηση.
● Οι οπλαρχηγοί της επανάστασης η δύναμή τους μεγάλωσε με τον πόλεμο και διεκδικούσαν μερίδιο στην εξουσία
● Οι νέοι πολιτικοί παράγοντες, οι ετερόχθονες πολιτικοί αυτοί ήταν Φαναριώτες, έμποροι, λόγιοι από άλλα μέρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εκτός του κορμού της Ελλάδας τα Επτάνησα και την Ευρώπη, που ήλθαν στις επαναστατημένες περιοχές για να πάρουν μέρος στην επανάσταση. Ήθελαν ένα κράτος με ισχυρή διοίκηση και φιλελεύθερους θεσμούς.
● Οι μεγαλέμποροι και καραβοκύρηδες του Αιγαίου οι προεστοί δηλαδή από τα νησιά. Υποστήριζαν ένα σύγχρονο κράτος με ισχυρή διοίκηση, γιατί πίστευαν ότι αυτό θα μπορούσε να διαχειριστεί καλύτερα τα οικονομικά στην επαναστατημένη Ελλάδα. Πίστευαν επίσης ότι μια ισχυρή κεντρική διοίκηση θα έδινε χρήματα για να συντηρεί και να εξοπλίζει τα καράβια.
Γ. 1828 – 1832 Κυριότερες εξελίξεις είναι η διακυβέρνηση από τον Ιωάννη Καποδίστρια και χαρακτηρίζεται από την εκκαθάριση, μετά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας από τις Οθωμανικές και Αιγυπτιακές δυνάμεις. Επίσης αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από το σκληρό διπλωματικό αγώνα για τον καθορισμό των συνόρων και το βαθμό ανεξαρτησίας του νέου κράτους.
Το νέο κράτος κατ’ αρχήν σχεδιάστηκε να είναι αυτόνομο, υποτελές στο Σουλτάνο. Όμως οι διπλωματικές εξελίξεις τόσο με το Πρωτόκολλο του Πόρου 12 Φεβρουαρίου1828, τη Συνθήκη της Αδριανουπόλεως 14 Σεπτεμβρίου 1829 και με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου 3 Φεβρουαρίου 1830 μπαίνουν οι διαδικασίες δημιουργίας του πρώτου ανεξάρτητου Ελληνικού Εθνικού Κράτους. Θα χρειαστεί όμως και νέο Πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 18 Φεβρουαρίου 1832, επειδή ενώ η Ελλάδα έχει αναγνωριστεί ως χώρα ανεξάρτητη, το 1831 δολοφονήθηκε ο Ιωάννης Καποδίστριας, οπότε οι Μεγάλες Δυνάμεις δίνουν το στέμμα στον Όθωνα γιο του Λουδοβίκου της Βαυαρίας και ορίζονται τα σύνορα της Ελλάδας στο ύψος της νοητής γραμμής Αμβρακικού – Παγασητικού κόλπου.
Καταλήγοντας παραθέτω ορισμένα αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα και την ομιλία στην Πνύκα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που θα μας βοηθήσουν να αντιληφθούμε το δύσκολο εγχείρημα των προγόνων μας αλλά και ότι η πίστη στον αγώνα είναι αυτή που τελικά οδηγεί σε θριάμβους και στην επίτευξη των στόχων..
«Όταν αποφασίσαμε να κάμομε την Επανάσταση», ανακαλούσε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στην Πνύκα στις 7 Οκτωβρίου 1838, «δεν εσυλλογισθήκαμε ούτε πόσοι είμεθα ούτε πώς δεν έχομε άρματα ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαν τα κάστρα και τας πόλεις ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε “πού πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιταροκάραβα βατσέλα;”, αλλά ως μία βροχή έπεσε εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και ο κλήρος μας και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι, εσυμφωνήσαμε εις αυτό το σκοπό και εκάμαμε την Επανάσταση».
<<Η επανάστασις η εδική μας δεν ομοιάζει με καμμιάν απ’ όσες γίνονται την σήμερον εις την Ευρώπην. Της Ευρώπης αι επαναστάσεις εναντίον των διοικήσεών των είναι εμφύλιος πόλεμος. Ο εδικός μας πόλεμος ήτο ο πλέον δίκαιος, ήτον έθνος με άλλο έθνος, ήτο με ένα λαόν, όπου ποτέ δεν ηθέλησε να αναγνωριστεί ως τοιούτος, ούτε να ορκισθεί, παρά μόνο ό,τι έκαμνε η βία. Ούτε ο Σουλτάνος ηθέλησε ποτέ να θεωρήσει τον ελληνικόν λαόν ως λαόν, αλλ’ ως σκλάβους.
<<Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς, αν δεν είμεθα τρελλοί, δεν εκάναμε την επανάσταση, διατί ηθέλαμε συλλογισθεί πρώτον διά πολεμοφόδια, καβαλλαρία μας, πυροβολικό μας, πυροτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμε λογαριάσει τη δύναμη την εδική μας, την τούρκικη δύναμη. Τώρα όπου ενικήσαμε, όπου ετελειώσαμε με καλό τον πόλεμό μας, μακαριζόμεθα, επαινόμεθα. Αν δεν ευτυχούσαμε, ηθέλαμε τρώγει κατάρες, αναθέματα. Ομοιάζομεν σαν να είναι εις ένα λιμένα πενήντα-εξήντα καράβια φορτωμένα, ένα από αυτά ξεκόβει, κάνει πανιά, πηγαίνει εις την δουλειά του με μεγάλη φορτούνα, με μεγάλο άνεμο, πηγαίνει, πουλεί, κερδίζει, γυρίζει οπίσω σώον. Τότε ακούς όλα τα επίλοιπα καράβια και λέγουν: «Ιδού άνθρωπος, ιδού παλληκάρια, ιδού φρόνιμος, και όχι σαν εμείς οπού καθόμεθα δειλοί, χαϊμένοι», και κατηγορούνται οι καπεταναίοι ως ανάξιοι. Αν δεν ευδοκιμούσε το καράβι, ήθελε ειπούν: «Μα τι τρελλός να σηκωθεί με τέτοια φορτούνα, με τέτοιο άνεμο, να χαθεί ο παλιάνθρωπος, επήρε τον κόσμο εις τον λαιμό του».>>
<<Μία φοράν, όταν επήραμε το Ναύπλιο, ήλθεν ο Άμιλτον να με ιδεί. Μου είπε ότι: «Πρέπει οι Έλληνες να ζητήσουν συμβιβασμό, και η Αγγλία να μεσιτεύσει». Εγώ του αποκρίθηκα, ότι: «Αυτό δεν γίνεται ποτέ, ελευθερία ή θάνατος.>>
