Το 1821 η Χίος ευημερεί. Επάνω στο νησί ζουν 117.000 έλληνες,3.000 Τούρκοι και 100 Εβραίοι.
Οι Χιώτες οι οποίοι ξεχωρίζουν για την διπλωματία και το εξαιρετικό εμπορικό τους δαιμόνιο είναι κυρίαρχοι με τον στόλο τους στο Αιγαίο και σε όλη την Μεσόγειο καθώς επίσης και στην Μαύρη Θάλασσα. Η Χίος ακμάζει και ευημερεί εξ’ αιτίας της καλλιέργειας της μαστίχας. Ο Σουλτάνος έχει δώσει στο νησί πολλά προνόμια και είναι σχεδόν αυτόνομοι.
Όταν κυρήσεται η επανάσταση το 1821,ο σουλτάνος για να προλάβει το νησί και να μην επαναστατήσει, στέλνει στην Χίο στρατεύματα από την Ασία με διοικητή τον σκληρό Βαχίτ πασά. Οι χιώτες κάτω από την διοίκηση του ,κάνουν καταναγκαστικές εργασίες σε οχυρώσεις ενώ οι οθωμανοί στρατιώτες καθημερινά αρπάζουν και φονεύουν στην πόλη και τα χωριά.
Στις 27 Απριλίου ο Ιάκωβος Τομπάζης πηγαίνει στη Χίο με 25 πλοία με σκοπό την επανάσταση των χιωτών. Εκεί του εξηγούν ότι ο πληθυσμός του νησιού είναι άπειρος, απροετοίμαστος, και άοπλος. Ακόμη ότι αυτό θα έχει συνέπειες και για τους χιώτες που έχουν εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη. Οπότε εγκαταλείπει το νησί άπρακτος.
Οι τούρκοι πληροφορούνται για το γεγονός της άφιξης των ελληνικών πλοίων και καλούν τους δημογέροντες Μικέ Βλαστό,Ιωάννη Πατρικούση και Χατζή Πολυχρόνη Διοματάρη για πληροφορίες. Εκείνοι αρνούνται ότι γνωρίζουν κάτι και οι τούρκοι καλούν και άλλους προκρίτους. Τους φυλακίζουν όλους , μαζί με τον μητροπολίτη Πλάτωνα και τον διάκονο Μακάριο Γαλλή ,σε μια σκοτεινή φυλακή του Κάστρου. Ζητούν από τους χιώτες να παραδώσουν όλα τα όπλα που έχουν και απαγορεύουν την κυκλοφορία τις βραδυνές ώρες.
Οι τούρκοι που βρίσκονται στην Χίο ζητάνε την βοήθεια του Σουλτάνου και αυτός τους στέλνει 1,200 στρατιώτες ,ενώ τον Ιανουάριο του 1822 τους χιώτες πρόκριτους Ι.Σκυλίτση, Θ.Ράλλη και Π.Ροδοκανάκη τους στέλνουν στην Κωνσταντινούπολη σαν ενέχυρα και τους φυλακίζουν.
Σημειώνουμε εδώ ότι στο νησί σχεδιάζαν να εξεγερθούν από τις πρώτες ημέρες της επανάστασης και τον Ιούλιο του 1821 αναλαμβάνει ο χιώτης φιλικός Ιωάννης Ράλλης την οργάνωση της εξέγερσης .Όμως οι χιώτες έμποροι των Κυκλάδων με την σύμφωνη γνώμη του Υψηλάντη αποφασίζουν ότι η επιχείρηση είναι επικίνδυνη και άκαιρη. Το νησί βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από την ενδοχώρα και λογικά κάθε προσπάθεια εξέγερσης είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Η Χίος τελικά επαναστατεί όταν στις 10 Μαρτίου του 1822 ο Λυκούργος Λογοθέτης από την Σάμο φτάνει στο νησί και μαζί με τον χιώτη Αντώνη Μπουρνιά καταφέρνουν να ξεσηκώσουν τους κατοίκους .Έχουν 2.500-4.500 άνδρες ,8 μπρίκια και 30 βοηθητικά πλοία. Η κίνηση αυτή δημιουργεί ένα κλίμα φόβου για την έκβαση της και πολλοί πλούσιοι χιώτες φεύγουν από το νησί.
Οι οθωμανοί που βρίσκονται στο νησί προλαβαίνουν να κλειστούν στο Κάστρο και η πολιορκία δεν έχει αποτέλεσμα γιατί οι πολιορκούντες δεν έχουν επαρκή εξοπλισμό. Η κεντρική ελληνική κυβέρνηση αργεί να στείλει βοήθεια -είναι ακόμα ανοργάνωτη και πρακτικά δεν έχει εξουσίες ενώ παντού στην Ελλάδα γίνονται εξεγέρσεις -.Γράφει γι’ αυτή την αργοπορία ο Bellier de Launay « αν είχαμε φτάσει 10 ημέρες νωρίτερα η Χίος θα είχε σωθεί »
Οι τούρκοι μαθαίνουν γρήγορα για την εξέγερση , ο Σουλτάνος εξαγριώνεται και το θεωρεί προσωπική προσβολή γιατί αφ’ ενός θεωρεί τους χιώτες αχάριστους ( επειδή τους έχει δώσει πολλά προνόμια), αφ ’ετέρου γιατί η αδελφή του παίρνει τους φόρους που έχει επιβάλλει στην παραγωγή μαστίχας.
Η πρώτη του ενέργεια λοιπόν είναι να φυλακίσει όλους τους χιώτες της Κωνσταντινούπολης και να αποκεφαλίσει εξήντα από αυτούς. Στην συνέχεια δίνει εντολή στον Καρά Αλή να φύγει αμέσως για το νησί και να τιμωρήσει σκληρά τους κατοίκους.
Ο Καρά Αλής φτάνει στην Χίο 30 Μαρτίου του 1822 και αφού κανονιοβολεί αρχικά το νησί με 46 πλοία ,αποβιβάζει 7.000 στρατιώτες και καταστέλλει εύκολα την εξέγερση (οι Μπουρνιάς και Λογοθέτης είχαν κάνει κακό σχεδιασμό και επιπλέον μάλωναν για την αρχηγία).
Πυρπολεί την πόλη και όλα τα περίχωρα και στην συνέχεια ο στρατός του ξεκινάει την σφαγή, αφού έχει δοθεί το σύνθημα στους τούρκους για γενική αιματοχυσία .Για 4 μήνες φτάνουν στην Χίο τούρκοι κατάδικοι -40.000 άτακτοι-με σκοπό τον φόνο, την λεηλασία και τα λάφυρα
Οι κάτοικοι μετακινούνται προς το εσωτερικό του νησιού.Καταφεύγουν στις Καρυές,το Αίπος,τη Νέα Μονή, τον Αγιο Γεώργιο τον Συκούση.
Την 1η Απριλίου 1822 καίγεται η Σχολή της Χίου,σφάζουν τους πάντες ακόμα και τους λεπρούς.
-2 Απριλίου(Πάσχα)15.000 τούρκοι από ένα μικρό άνοιγμα μπαίνουν στο μοναστήρι του Αγίου Μηνά και σφάζουν 3.000 άτομα,ενώ πυρπολούν το μοναστήρι.Την ίδια μέρα γίνεται σφαγή και στην Νέα Μονή .
-5 Απριλίου ο Καρά Αλής βγάζει ανακοίνωση ότι σε όσους χιώτες παραδώσουν τα όπλα και γυρίσουν στην πόλη θα δοθεί αμνηστία.
Οι πρόξενοι Αγγλίας,Αυστρίας και Γαλλίας αναλαμβάνουν να πείσουν τους χιώτες για τις ειλικρινείς προθέσεις των τούρκων.Οι χιώτες εμπιστεύονται του προξένους και αρχίζουν να επιστρέφουν και να παραδίδουν τα όπλα.Φυσικά οι τούρκοι αθέτησαν τον λόγο τους και έσφαζαν όσους επέστρεφαν στην πόλη.Οι σφαγές συνεχίζονται στο Βροντάδο,Πιτυός,Θυμιανά,Βοριόχωρα.Στο Κάβο Μελανιός σφαγιάζονται 10.000 άτομα που δεν κατάφεραν να περάσουν απέναντι στα Ψαρά.Ήταν τόσο πιλύ το αίμα που η θάλασσα ‘’μελάνιασε’’ γύρω από τον Κάβο.
-18 Απριλίου στην Κωνσταντινούπολη σφαγιάζονται οι 3 χιώτες όμηροι(Ράλλης,Σκυλίτσης και Ροδοκανάκης),και μαζίτους άλλοι 60 επιφανείς χιώτες.
-23 Απριλίου απαγχονίζονται ο μητροπολίτης Πλάτων ,ο διάκονος Γαρρής και 9 πρόκριτοικαι στην συνέχεια ανά 10 όλοι οι φυλακισμένοι δημογέροντες.Τα σώματά τους χλευάζονται και ρίχνονται στη θάλασσα.
-7 Ιουνίου οι τούρκοι σφάζουν τους χιώτες στα μαστιχοχώρια.
Οι τούρκοι καίνε σπίτια σκοτώνουν όλα τα παιδιά κάτω των 3 ετών ,όλους τους άνδρες πάνω από 12 ετών και όλες τις γυναίκες πάνω από 40 ετών. Περισσότεροι από 40.000 χιώτες σφάζονται ή αιχμαλωτίζονται, πολλοί καταφέρνουν να φύγουν προς τα Ψαρά, τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο. Τελικά στο νησί της Χίου απομένουν λιγότεροι από 2.000- διέφυγαν μόνο 20.000-.
Όλοι οι κάτοικοι σφάζονται χωρίς έλεος .Τα αγόρια 3 έως 12 ετών και οι γυναίκες από 3 έως 40 ετών αιχμαλωτίζονται και πουλιούνται από Εβραίους δουλεμπόρους σε παζάρια της Ανατολής και της Δύσης.
Ο τούρκος τοποτηρητής της Χίου Βαχίτ πασάς στέλνει στην Κωνσταντινούπολη 5 φορτία με κομμένα κεφάλια και 2 φορτία με κομμένα αυτιά ,1.109 κεφάλια ιερέων, προεστών και ανταρτών ,και σκλαβωμένα 25.000 αγόρια και 5.000 κορίτσια και γράφει στην αναφορά του τα εξής « τους μέν ηλικιωμένους -οι μουσουλμάνοι- επέρασαν γεναιότατα εν στόματι μαχαίρας, και το ίδιο τας ηλικιωμένας γραίας, την δε κινητήν περιουσίαν αυτών ελεηλάτησαν τας δε ωραίας κόρας των και τους τρυφερούς νεανίσκους των ηχμαλώτισαν. Το αίμα έρρευσε ποταμηδόν…»
· Τα αγόρια και τα κορίτσια που αιχμαλωτίστηκαν πουλήθηκαν σαν δούλοι, αφού μεταφέρθηκαν σαν εμπορεύματα, στα παζάρια της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης .Ο Gaspar Testa ολλανδός διπλωμάτης στην Κωνσταντινούπολη γράφει, « …το πιο σπαρακτικό θέαμα είναι τα σκλαβωμένα γυναικόπαιδα που έφεραν από τη Χίο….Αγόρια και κορίτσια σέρνονται στους δρόμους δεμένα το ένα με το άλλο και οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα…….»
Από τις 117.000 χριστιανούς υπολογίζεται ότι σφαγιάστηκαν 42.000, ενώ 50.000 αιχμαλωτίστηκαν και 23.000 μόνο διέφυγαν.
Ο Francis Werry πρόξενος στη Σμύρνη σε αναφορά του στην Levant Company γράφει «Στο δρόμο των Φράγκων οδηγούνται πάνω κάτω κοπάδια από παιδιά της Χίου για πούλημα».
Η Courier Francais με ημερομηνία 10-7-1822 γράφει ότι φανατικοί μουσουλμάνοι αγόραζαν το θύμα τους για 30 γρόσια και το έσφαζαν για να κερδίσουν μια θέση στον παράδεισο. Τα παιδιά που ήταν ακατάλληλα για εμπόριο δένονταν και ρίχνονταν στην θάλασσα. Πολλές γυναίκες αυτοκτόνησαν και άλλες πέθαναν από απεργία πείνας για να γλυτώσουν τον εξευτελισμό. Όλα αυτά προκαλούν τον οίκτο των ευρωπαίων διπλωματών αλλά δεν γίνεται κανένα διάβημα.
Σύμφωνα με την γαλλόφωνη εφημερίδα της Σμύρνης Spectateur Oriental έως την 10-5-1822 στο τελωνείο της Σμύρνης είχαν πληρωθεί δασμοί για 40.000 σκλάβους ενώ ο R.Walsh ιερέας της αγγλικής πρεσβείας αναφέρει ότι από την 1 Μαϊου 1822 εκδόθηκαν 41.000 έγγραφα ιδιοκτησίας δούλων.
Τα παιδιά εξισλαμίζονται ομαδικά.
Οι αγοραπωλησίες των ‘’δούλων’’ σταματούν στις 19 Ιουνίου 1822 ,με παρέμβαση της αδελφής του Σουλτάνου στην οποία ανήκε η Χίος σαν φέουδο.
Το νησί έχει πλέον ερημωθεί.
Η Spectateur Oriental γράφει ότι «η εκδίκηση και η παραφορά των τούρκων υπερέβη κάθε όριο», ρίχνει την ευθύνει στους επαναστάτες, και πληροφορεί ότι καθημερινά έρχονται από την Ασία στη Χίο πλήθος τούρκων για λεηλασία.
Η σφαγή χαρακτηρίζεται στις ευρωπαϊκές εφημερίδες « πέραν πάσης περιγραφής» .Οι απώλειες των τούρκων είναι περίπου 4.000.
Έγιναν και εκτελέσεις χιωτών που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη ,τα μέλη των οικογενειών τους πουλήθηκαν σαν δούλοι και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν. Έμπορος της Βενετίας μετά από αίτημα γαλλικών,γερμανικών και ιταλικών εμπορικών οίκων,γράφει κατάλογο με 207 ονόματα χίων εμπόρων που εκτελέστηκαν, με τους οποίους συναλλάσονταν και ο κατάλογος δημοσιεύεται στην Journal du Commerce..
Η σφαγή της Χίου έχει μεγάλη επίδραση στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη , οι ευρωπαίοι συνειδητοποιούν επιτέλους τι συμβαίνει στην Ελλάδα.
Τα αιματηρά αυτά γεγονότα γίνονται αφορμή να δυναμώσει το ρεύμα των φιλελλήνων – εφημερίδες γράφουν για τις φρικιαστικές στιγμές που έζησαν αυτόπτες μάρτυρες, ζωγράφοι απεικονίζουν την σφαγή (Ντελακρουά),ποιητές μιλούν στα ποιήματά τους ( Β.Ουγκώ,Χιλ ,Σιγκούρνει….).
Η Ευρώπη μιλά για την αδυναμία συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων.
Λίγες ημέρες μετά την καταστροφή τα τρία ναυτικά νησιά της Ελλάδας επιτίθενται στον τουρκικό στόλο στο Τσεσμέ. Κάνουν αρκετές καταστροφές αλλά δεν καταφέρνουν να πυρπολήσουν την ναυαρχίδα του Καρά Αλή.
Την 1η Ιουνίου του 1822 ο Κωνσταντίνος Κανάρης και ο Άνδρέας Πιπίνος με 40 ψαριανούς ξεκινούν από τα Ψαρά με 2 πυρπολικά αφού έχουν μεταλάβει των αχράντων μυστηρίων και μπαίνουν στο στενό της Χίου. Κρύβονται μέχρι να βραδιάσει.
Για τους Τούρκους έχει τελειώσει το ραμαζάνι και γιορτάζουν το μπαϊράμι. Στην ναυαρχίδα του Καρά Αλή έχουν προσκληθεί για την γιορτή οι αξιωματικοί από τα άλλα πλοία ( υπάρχουν επάνω και αιχμάλωτες γυναίκες ),συνολικά περίπου 2.000 άτομα.
Ο Κανάρης έχει στόχο την ναυαρχίδα και ο Πιπίνος την υποναυαρχίδα την οποία δεν καταφέρνει να πυρπολήσει γιατί βιάζεται και γίνεται αντιληπτός από τους τούρκους.
Ο Κανάρης όμως καταφέρνει να πυρπολήσει την ναυαρχίδα -6 Ιουνίου 1822-που τυλίγεται στις φλόγες και μετά ανατινάζεται σκοτώνοντας και τον Καρά Αλή, εκδικούμενος για το αίμα των αθώων.
Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα.
Η Χίο, τ’ όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα,
με τα κρασιά, με τα δεντρά
τ’ αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια
και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια
καθρέφτιζε μεσ’ τα νερά.
Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στο βράχο,
στου κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο
κάθεται, σκύβει θλιβερά
το κεφαλάκι στήριγμα και σκέπη του απομένει
μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη
μεσ’ την αφάνταστη φθορά.
Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλυτο στις ράχες
για να μην κλαις λυπητερά, τ’ ήθελες τάχα να ‘χες
για να τα ιδώ τα θαλασσά
ματάκια σου ν’ αστράψουνε, να ξαστερώσουν πάλι
και να σηκώσεις χαρωπά σαν πρώτα το κεφάλι
με τα μαλλάκια τα χρυσά;
……………………………………………………………..
Τι θες κι απ’ όλα τα αγαθά
τούτα; Πες. Τα` άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί;
-Διαβάτη,
μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:
Βόλια, μπαρούτι θέλω. Να.
Βίκτωρ Ουγκώ-Το ελληνόπουλο-